Post-slachtofferschap in de beeldende kunst

Afgelopen dinsdagnacht, toen ik uit verveling de tv in mijn moeders huis (waar ik op de kat zou passen) aanzette, om tijd te doden en mijn onrust te verdoven, werd ik blij verrast

door de documentaire van Karin Lunger, uitgezonden door de NTR, het programma 'Het uur van de Wolf'. Gegoten in een genuanceerd beeld met fragmenten van levens en kunstkeuzes van hedendaagse kunstenaar (van schrijvers tot schilders, van spirituele verhalenvertelster tot intieme jeugdherinneringen van de filmmaakster haarzelf, en van Nederlanders tot 'buitenlanders') stelt Karin haarzelf de gedwongen vraag.

Ze werd immers bekritiseerd op een van haar recentere werken waarin een zwarte man een vrouw verkacht ('Sexy money'). Karin werd voor haar gevoel ineens tegenover de groep gezet, waar ze eerder deel van dacht uit te maken. Ze wilde onderzoeken of zij dan echt vijandig was geweest tegenover de zwarte gemeenschap. (Iets wat ze, zo maak ik op uit haar tone of voice, niet echt zou hebben willen beogen).

Ik kende Karin niet, maar werd in haar anderhalfuur-lange documentairefilm bijna hand in hand meegenomen door haar rijke en associetve verbeeldingskracht. Wel kende ik Ted van Lieshout, Erik Kessels; en de HKU die genoemd word als plek van discussie.

Het regent in cresendo. De kat ligt aan mijn voeteneind. In een krul. Warm te wezen. Ik heb het te warm, heb mijn vest uitgedaan. En bedenk me dat het me bevalt, zo alleen zijn in een huis vol verhalen, dunne boekkaftjes. En ik vraag me af welke witte bladzijdes nog zijn, in het hoofd en in het hart van mijn moeder.

Zij komt uit een ander tijdperk, mijn moeder; en zij doet me ee n beetje denken aan die Karin. Qua achtergrond.
Zij komt uit een tijd van de grote verhalen, de zuilen. Mijn moeder uit een christelijk-vrijgemaakte hoek, waar vragen werden beantwoord door 'Amen' of enkel God die nog was. Het beangstigde haar, en zij vetrok, zonder God te verlaten.
Het verstikkende geloof en soms ook het gezinsleven, de normen en waarden, van lood, van steen, de hokjes, zij vroegen om vrije ruimte daarbinnen in. Ik zie nu om mij heen, en eigenlijk al vanaf de jaren na mijn afstuderen aan de kunstacadmie, na 2017, dat de grote verhalen als geesten hun plek weer hebben gevonden tussen de muren van musea: na omzwervingen en echte jaren van vrijheid (ik denk terug aan mijn negentiger jaren jeugd, waarin 'het' nog klopte)...

De grote verhalen zijn nooit weg geweest; maar zijn soms minder belicht. In tijden dat het niet zo hoefde: de waarheid, moraal, massa via beeld en geluid aan de man te brengen. In die tijden, besef ik mij, toen was de kunstenaar een echt vrije maker. De grote verhalen hebben andere inhoud. Nu is thema niet een zuil, maar een soort ziel(loosheid). Nu het niet 'God is' of 'God is niet', maar 'Slachtofferschap tentoonstellen' en benadrukken, juist de verschillen in etniciteit bijvoorbeeld. Wie daarvan profiteert en wie niet. Nu is er eigenlijk maar eeEn groot verhaal: 'Boete doen, en schuld' - van de (witte) mens (man).
Dan komen we toch terug bij de jaren vijftig en het strenge geloof.

Al is de kunstvorm mooi, aantrekkelijk; een toneelstuk, een installatie, de inhoud is wat mij betreft, ja hoe zou ik dat noemen, te weinig... Te weinig wild. Te weinig echt menselijk. Te veel een idee, idee die steeds verder afstaat ook van wat dan toch 'waarheid' te noemen is. Waarheid blijft ook gewoon fascineren.
Niet of je als witte man of vrouw wel een verhaal mag verbeelden van een zwarte, onderdrukte. Niet of je als niet trans wel een toneelstuk mag opvoeren over gender.
In de boeiende documentaire van Lunger, genaamd 'Free space' (wat een mooi tegengeluid is op de 'safe space' die in diverse openbare plekken zoals zelf in het hogere kunstonderwijs lijkt te worden ingezet als 'tool' om op te komen voor minderheden), komt er op het hoogtepunt een schrijver in beeld die verteld over zijn ontwikkelingen vanaf een zogenaamde 'zwarte' opvoeding naar een nieuw soort bewustzijn: niet zwart, niet wit.
In zijn boek 'Selfportrait in black and white' vertelt hij over deze heroverwegingen. En hij benadrukt de onvrijheid die de woke-veiligheid-inclusieve gedachtengoeden (geuit in kunsten, dikwijls gesubsidieerd) met zich meebrengt. Het gevaar wat in deze linksprogressieve beweging zit. Misschien onbedoeld; maar net als in het christelijke hoekje, om mijn eigen achtegrond aan te kijken, werken restricties dogma's in de hand en dogma's vernauwing van onze blikken.

Er ontstaat gelukkig en natuurlijk een tegenreactie op de voorgenoemde cultuuruitingen. Een kunstenaar als Chase Hall, die geen trauma's verbeeldt of symbolen of uitingen die doen associeren met uitbuiting of andere thema;s die veel terug te horen zijn in het antiracistische discours, snijdt houdt met beelden die elk mens doet samen laten komen met een zekere kern; een behoefte naar vrijheid, en onze primaire, basic en eigenlijk simpel zo mooie verlangens die we tot expressie willen brengen. In dans, sport of kunst. Voor Hall zijn het vertellingen in vormen gegoten waarbij bijvoorbeeld een zwarte vrouw met witte neus op een surfplank staat. De golven van de zee zijn nog niet niet in mijn kamer. De steeds hardertikkende regenstralen op het glas van het raam.. Hall zijn werk bracht mij terug naar mijn fantasie.

Een idee voor een schilderij dat onstond in een lockdown, 2022, het beeld bestaat nu enkel tussen mijn oren: een vader en zijn peuter, hand in hand, lopen op een grasveldje, onder een boom - de boom tegenover het huis van mijn partner. Ik zie ze lopen.